Οι ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων είναι η κύρια αιτία της κακής συμμόρφωσης των ασθενών και η διαχείρισή τους είναι πολύ σημαντική, ιδίως επειδή ευθύνονται για υποτιμημένη νοσηρότητα και θνησιμότητα.
Τις πιο συχνές ανεπιθύμητες ενέργειες αποτελούν οι δερματικές εκδηλώσεις (κνησμός, διάφορες εκρήξεις), οι πεπτικές διαταραχές (ναυτία, έμετος, δυσλειτουργία του εντέρου) και οι νευροαισθητηριακές διαταραχές (κακουχία, μειωμένη εγρήγορση, υπνηλία, κεφαλαλγία, ζάλη, διαταραχές ισορροπίας).
Τα σχετικά φάρμακα
Εξ’ ορισμού, μπορεί να εμπλέκονται σχεδόν όλες οι κατηγορίες φαρμάκων, αλλά οι πιο συχνές είναι τα ψυχοτρόπα, τα ογκολογικά, τα καρδιαγγειακά, τα αντιβιοτικά, τα αντιφλεγμονώδη, τα αναλγητικά, τα αντιδιαβητικά και τα αντιπηκτικά.
ΟΙ ΕΠΙΜΑΧΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ
Οι 5 κύριοι μηχανισμοί που προκαλούν τις ανεπιθύμητες ενέργειες είναι:
«Δευτερεύουσες» παρενέργειες: Σχετίζονται άμεσα με τις φαρμακοδυναμικές ιδιότητες ενός φαρμάκου και συνήθως εξαρτώνται από τη δόση.
Η εμφάνισή τους, συνήθως προβλέψιμη, συχνά ευνοείται από το παθοφυσιολογικό πεδίο του ασθενούς.
Είναι αποτρέψιμες με την εξατομικευμένη προσαρμογή των δόσεων, τον αυστηρό σεβασμό των αντενδείξεων και των προφυλάξεων και την τακτική παρακολούθηση των ασθενών για την έγκαιρη ανίχνευσή τους.
Τοξικές παρενέργειες: Οφείλονται σε υπερδοσολογία. Σε ορισμένες περιπτώσεις, συνδέονται με υπερβολική ημερήσια δόση, ιδιαίτερα όσον αφορά τα φάρμακα με περιορισμένο θεραπευτικό εύρος (αντιπηκτικά, αντισπασμωδικά, υπογλυκαιμικά, λιθίου κ.λπ.).
Αυτός ο τύπος παρενεργειών είναι γενικά προβλέψιμος και μπορεί να αποφευχθεί βελτιώνοντας τη συμμόρφωση, σύμφωνα με τους κανόνες της καλής χρήσης φαρμάκων.
Ανοσο-αλλεργικές παρενέργειες: Συνδέονται με μηχανισμούς υπερευαισθησίας.
Σαν συνέπεια είναι η απαγόρευση χρήσης του συγκεκριμένου μορίου, καθώς και όλων των άλλων χημικά συγγενών μορίων.
Οι παρενέργειες αυτές μπορούν να αποφευχθούν με προσεκτική εξέταση του αλλεργικού ιστορικού του ατόμου.
Ανεπιθύμητες ενέργειες από αλληλεπιδράσεις φαρμάκων: Αυτές μπορεί να είναι φαρμακοκινητικές αλληλεπιδράσεις (οι οποίες μπορεί να εμφανιστούν κατά την απορρόφηση, τη μεταφορά, τον μεταβολισμό ή την απέκκριση) ή φαρμακοδυναμικές (π.χ. ενίσχυση της νεφροτοξικότητας ενός ΜΣΑΦ στην περίπτωση συγχορήγησης με έναν αναστολέα του μετατρεπτικού ενζύμου της αγγειοτασίνης).
Ανεπιθύμητες ενέργειες με τη διακοπή της αγωγής: Συγκεκριμένες κατηγορίες φαρμάκων, όπως τα αντικαταθλιπτικά, απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή κατά τη διακοπή της θεραπείας.
Απότομη μείωση ή διακοπή λήψης του φαρμάκου, που συνήθως γίνεται μονομερώς από τους ασθενείς, χωρίς την επίβλεψη και συμβουλή επαγγελματιών υγείας, οδηγεί στην εμφάνιση ανεπιθύμητων ενεργειών.
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ
Η πρόληψη ή ο περιορισμός των ανεπιθύμητων ενεργειών των φαρμάκων στηρίζεται κυρίως στη γνώση των διαφόρων τύπων παραγόντων κινδύνου.
Παράγοντες κινδύνου που σχετίζονται με το άτομο
Μπορούμε να διακρίνουμε τις ακραίες ηλικίες της ζωής, τον ρόλο των γενετικών παραγόντων και πιθανώς των σχετιζόμενων παθολογιών.
Γνωρίζουμε ότι στα βρέφη υπάρχει μία ιδιαίτερη ευαισθησία σε πολλά φάρμακα, συμπεριλαμβανομένης μιας ιδιαίτερης φαρμακοκινητικής αλλά και φαρμακοδυναμικής συμπεριφοράς.
Έτσι, για παράδειγμα, τα πολύ μικρά παιδιά χαρακτηρίζονται από ασταθή από του στόματος απορρόφηση, μεταβλητή απορρόφηση των μυών, αυξημένη απορρόφηση από το δέρμα, μειωμένη δέσμευση πρωτεϊνών και μειωμένη νεφρική απέκκριση.
Επίσης, εκτιμάται ότι υπάρχει κίνδυνος εμφάνισης ανεπιθύμητων ενεργειών, 15% ανά φάρμακο μετά από τα 65 έτη, έναντι μόνο 6% πριν από την ηλικία των 60 ετών.
Μετά από τα 80 χρόνια, το ποσοστό φτάνει το 20 έως 30%.
Ειδικά για τους ηλικιωμένους, τα φαρμακοκινητικά χαρακτηριστικά τους περιλαμβάνουν:
– Μειωμένη νεφρική λειτουργία (ανάγκη προσαρμογής της δοσολογίας της φαρμακευτικής αγωγής ανάλογα με τον ρυθμό σπειραματικής διήθησης από τα νεφρά),
– Συσσώρευση πρωτεϊνών και αιμοσφαιρίνης σε ανθρώπους που υποσιτίζονται (δυνητικός κίνδυνος υπερδοσολογίας φαρμάκων που δεσμεύονται έντονα με τις πρωτεΐνες του πλάσματος),
– Αλλαγή στον όγκο κατανομής των λιπόφιλων φαρμάκων.
Οι δε φαρμακοδυναμικές διαταραχές σχετίζονται με:
– Την απώλεια κυττάρων του ιστού του μυοκαρδίου που μπορεί να οδηγήσουν σε διαταραχές της φαρμακευτικής αγωγής (λόγω πιθανής αύξησης της ευαισθησίας σε ορισμένα φάρμακα) και
– Αλλαγές στη διαπερατότητα του αιματοεγκεφαλικού φραγμού (λόγω αυξημένης ευαισθησίας στα φάρμακα του ΚΝΣ, με πρώτα και κύρια τα ηρεμιστικά).
Εκτός από αυτές τις διαταραχές προστίθενται πολλαπλές παθολογίες που επιδεινώνονται από άλλα επεισόδια όπως: αφυδάτωση, καρδιακή ανεπάρκεια και μολυσματικές ασθένειες.
ΠΡΟΣΟΧΗ στη νεφρική ανεπάρκεια
Η χρόνια νεφρική ανεπάρκεια είναι μια κοινή κατάσταση, ειδικά στους ηλικιωμένους, σε άτομα με τον ιό HIV ή με καρκίνο.
Σε αυτούς τους ασθενείς, όπου η φαρμακοκινητική έχει τροποποιηθεί για τα φάρμακα με επιλεκτική απέκκριση στα ούρα, είναι απαραίτητο να ρυθμιστεί η δοσολογία με βάση τον ρυθμό σπειραματικής διήθησης στα νεφρά, που υπολογίζεται από την κρεατινίνη ορού.
Παράγοντες κινδύνου που σχετίζονται με το φάρμακο
Συγκεκριμένα, θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όσον αφορά τις συνθήκες αποθήκευσης των φαρμάκων.
Παράγοντες κινδύνου που σχετίζονται με το περιβάλλον
Αυτοί περιλαμβάνουν, για παράδειγμα, τον ρόλο της ακούσιας έκθεσης στον ήλιο (φωτοτοξικότητα, φωτοευαισθητοποίηση), ορισμένα τρόφιμα (αλκοόλ, ψητά κρέατα που μπορεί να οδηγήσουν σε επαγωγή ενζύμων) ή ακόμη και η επαγγελματική δραστηριότητα του ατόμου (έκθεση σε τοξικά).
ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΦΑΡΜΑΚΩΝ
Είναι ένα δυνητικά σημαντικό κεφάλαιο, αν και στην πράξη μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό αλληλεπιδράσεων έχει κλινική αποτύπωση.
Για την καταγραφή, θυμηθείτε ότι η πεπτική απορρόφηση των φαρμάκων μπορεί να ποικίλει ανάλογα με:
– Τη μεταβολή στο γαστρικό ή δωδεκαδακτυλικό pH ή την ταυτόχρονη πρόσληψη ενός προσροφητικού, ενός χηλικού παράγοντα ή ενός προϊόντος που τροποποιεί τη γαστρική κινητικότητα,
– Το σημαντικό ρόλο της ενζυματικής επαγωγής / αναστολής εντός του ηπατικού μεταβολισμού, μέσω κυρίως των κυτοχρωμάτων Ρ450,
– Οτιδήποτε μπορεί να επηρεάσει τη νεφρική απέκκριση.
Τα σημεία «κλειδιά»
– Η πρόληψη και ο περιορισμός των παρενεργειών αποτελεί βασικό ρόλο του φαρμακοποιού.
– Οι κυριότερες κατηγορίες με ανεπιθύμητες ενέργειες είναι τα ψυχοτρόπα, τα αντικαρκινικά, τα αντιφλεγμονώδη, τα αναλγητικά, τα αντιπηκτικά, τα αντιδιαβητικά και τα καρδιαγγειακά φάρμακα.
– Δώστε ιδιαίτερη προσοχή σε πολύ μικρά παιδιά και ηλικιωμένους.
– Σε περίπτωση χρήσης ΜΗΣΥΦΑ, προτείνετε τη χαμηλότερη δυνατή δόση, ικανή να επιτύχει θεραπευτικό αποτέλεσμα για το συντομότερο χρονικό διάστημα.
– Τα σημεία που πρέπει να προσελκύσουν την προσοχή μας είναι η φυσιοπαθολογική κατάσταση του ασθενούς, η ύπαρξη πιθανής νεφρικής ή ηπατικής ανεπάρκειας, ο αριθμός, η φύση, η δοσολογία των συνταγογραφούμενων φαρμάκων και τα προηγούμενα αποτελέσματα ανεπιθύμητων ενεργειών.
Παρακολούθηση ανεπιθύμητων ενεργειών στο φαρμακείο
Εμπλοκή όλης της ομάδας του πάγκου
– Ενημερώστε και εκπαιδεύστε τα άτομα που εξυπηρετούν στον πάγκο σχετικά με τον εντοπισμό των ανεπιθύμητων ενεργειών, ιδιαίτερα σε θεραπευτικές κατηγορίες υψηλού κινδύνου.
– Καταγράψτε με την ομάδα εργασίας τις πλέον κοινές ή ιδιάζουσες παρενέργειες.
– Εξασφαλίστε την επαγρύπνηση για τα προϊόντα κινδύνου και των φαρμάκων υπό ενισχυμένη επιτήρηση, ο κατάλογος των οποίων διατίθεται στον ιστότοπο του ΕΟΦ και συγκεκριμένα στην ενότητα της Φαρμακοεπαγρύπνησης.
Συλλογή αναφορών
– Να είστε σε εγρήγορση για τη φυσιοπαθολογική κατάσταση των ασθενών που εξυπηρετείτε: εγκυμοσύνη, θεραπεία χρόνιων νοσημάτων όπως υπέρταση και διαβήτης.
– Φροντίστε την ενεργή ακρόαση των ασθενών. Συλλέξτε τις αναφορές τους προσεκτικά (μερικοί ασθενείς έχουν, παράξενα, όλες τις ανεπιθύμητες ενέργειες που αναφέρονται στο φύλλο οδηγιών) και καταγράψτε εκείνες που φαίνονται πιο αξιόπιστες.
– Καταγράψτε τις παρατηρήσεις σας στο φύλλο προϊόντων και στο προσωπικό αρχείο του πελάτη, για να παρακολουθήσετε την εξέλιξη.
– Πείτε στον ασθενή να ενημερώσει τον ιατρό του.
Δήλωση αναφορών
– Ορισμένες ανεπιθύμητες ενέργειες μπορεί να είναι σοβαρές ή απροσδόκητες.
Είναι επομένως υποχρεωτικό για τους φαρμακοποιούς και γενικά για τους επαγγελματίες υγείας, να προβούν σε άμεση δήλωση στον ΕΟΦ με την προβλεπόμενη διαδικασία.
Νικόλαος Μανέτας, Φαρμακοποιός, MSc International Health Management
